Абу Бакр ас-Сиддикь Часть 3
Абу Бакр ас-Сиддикь часть 2
Мамрач Къазанфарбег
Абу Бакр ас-Сиддикь
Абу Бакр (Аллагь рази хьуй) зурба кас я, адакай Аллагьдин Пайгъамбарди (Аллагьдин салатни салам хьуй адал) икI лагьанай: Нури-эфенди
Алим ва шаир Нури-эфенди 1846-йисуз Самур магьалдин Ялцугъ хуьре дидедиз хьана. Ада Ахцегьа Гьажи Абдурагьман-эфендидин медресада кIелна, мусурман диндин къанунар, араб, фарс ва туьрк чIалар чирна. Гзаф йисара Самур округдин дуванханада, Ахцегь ва Докъузпара магьалрин хуьрера, мискlинрин имам ва медресайрин муаллим яз, кIвалахна. Гарагърин хуьре вичин медреса ахъайна. Нури-эфендиди лезги ва РагъэкъечIдай патан чIаларал шиирар теснифна.
Ахцегь Магьарам (Аллагь вичелай рази хьурай)
Алим ва шаир Магьарам-эфенди (гъилин ктабра ам Магьарам-эфенди ал-Ахты яз гьатнава) XVIII-асирдин кьвед лагьай паюна яшамиш хьана. Ирид хуьруьн къази хьайи Етим Эминан шиирар
НЕФСИНИЗ
Я нефс, вун заз хьана душман, иблисдив дуствал ава ви,
Акваз-акваз алдатмишдай душмандив хуш гьал ава ви;
На рикIел гъваш, чIулав чилик ca дар мичIи кIвал ава ви,
Гьа дар кIвализ гьазур авур вуч хъсан амал ава ви?
Нa хиялда, и дуьньяда ажалдиз мажал ава ви.
Нефес тамам хьайила, гьич ca гьиллени ваз амукьдач.
Гьа вахтунда гьич ca касди я гъил, я пел кьаз амукьдач.
Мез сивин къава акIана, гьич ca чIал рахаз амукьдач.
Руьгь акъатна, кьейилахъди гьич садаз акваз амукьдач.
На рикIел гъваш: рекьидайла вилелай фир сел ава ви.
Куьредин зурба алим
Рухун Али 18-19 виш йисарин къене уьмуьр гьалай лезги алим ва шаир.
Гуьрчег хатI аваз хьайи ада вичин гъилелди гзаф ктабар кхьин хъувуна. Идалайни гъейри ада гзафбуруз Къуръан хуралай кIелиз чируналди хийир гана. И эфендиди, лап чIехи гьарфаралди кхьин хъувунвай ва килигай кас гьейранардай Къуръандин са шумуд ктаб ава. Ада хийирлу гзаф эсерар тунва. Кьудкъад йисалай виниз яшар хьанвай ам гьа вичин хуьре 1851-йисуз рагьметдиз фена. Адалай гуьгъуьниз и хуьре тарсар адан хва Абакар- эфендиди гуз башламишна. Ам вичин бубадилай дерин чирвилер авай алим хьана. ЯхцIур йисан къене тарсар гайи адан кьве вилни эхирдай зайиф хьана ва гила Къуръан ада хуралай кIелзава. Адан хва Абдул-Гьамид-эфендини тарсар гуз алакьдай алим я. Ада вичин буьркьуь бубадиз къуллугъзава.
Шейх Мугьаммад аль-Ярагъи
Шейх Мугьаммад-афанди аль-Ярагъи (Аллагьди адан рикIин сир михьрай - «къуддиса сирругьу») 1777-йисуз кьиблепатан Дагъустандин Ярагъ хуьре алимдин хизанда дидедиз хьана.
Илимдихъ ва кIелунихъ ялай адакай, нетижада чIехи алим хкатна. Ада Шариатдин гзаф илимар чирна. Вичин вахтунда, адалай Къуръан хъсан чидай кас Дагъустанда гьич авачир. Дагъустандин вири пипIерай адан патав чирвилер къачуз инсанар атунин себеб, Аллагьди адаз гайи дерин чирвилер хьана.
Зурба алим ва бажарагълу шаир
Гьажи Абдурагьман эфенди ал-Ахты (1821-1915-йисар) зурба алим ва бажарагълу шаир хьайиди успатун патал тек кьве къасида ва ада 1912-йисуз Темир-Хан-Шурада чап авунвай «Асас ад-дин ва-ль-иман» тIвар алай ктаб (араб чIалал), ада шиирдиз элкъуьрнавай керет жедвел (таблица умноже-ния) къалурун бес я. А девирда вири Дагъустанда Алкьвадар Гьасан эфендидин гафунал гаф эцигиз жуьрэтдай алим вич авачир. Амма Гьажи Абдурагьмана адахъ галаз ачухдиз диндин месэлайрин гьакъиндай акъажунар ийизвай, яни къарарар акъудун патал (Гъалиб Садыкьи, 15-сентябрь, 1995-йис).
Имам аль-Байгьакъи – зурба мугьаддис ва суфийрин сухта
Вич аль-Байгьакъи яз машгьур хьайи, Абубакр Агьмад ибн аль- Гьусейн ибн Али ибн Абдулла ибн Муса аль-Хусравжирди аль-Хурасани Гьижрадин Ша’бан вацра Хорасанда, аль-Байгьакъ райондин аль-Хусравжирди лугьудай хуьре дидедиз хьана. Байгьакъ гилан Иранда авай Нейсабур (Нишапур) лугьудай шегьердивай яргъа тушиз авай.
Аль-Байгьакъи гъвечIи чIавалай илимрихъ галаз таниш хьана. Аял вахтара ада илимар вичин хайи шегьер тир Хусравжирда чириз гатIумна. Жаван хьайила, ам Байгьакъдиз атана гьанин алимривай чирвилер къачуз хьана.
Имам Нававиди гъайи яхцIур гьадис
Мугьйиддин Абу Закария Яхья бин Шараф ан-Навави
Имаман-Навави Шафии Аль–Ашари (631-676 х/1233-1277 м) мазгьабдин мужтагьид тир, ам хъсан къилихдалди тафаватлу хьайиди я.
Адан тамам тIвар – Йагьйа бин Шараф бин Мурри Гьасан бин Гьусейн бин Гьизам Абу Закарийа Мугьйиддин. Ам гьижрадай 631-йисан мугьаррам вацра, Дамаскдин патав гвай Нава хуьре дидедиз хьана. Аял вахтунда ам хайи хуьре Къуръан кIелиз ва хуралай чирунал машгъул хьана. Ахпа ан-Навави Дамаскдиз фена, Равагьийа мересадик экечIна, шейх аль-Камаль бин Агьмадан гъилик кваз югъди-йифди шариатдин илимар къачуна. Вичин бубадихъ галаз гьаж къурмишайдалай кьулухъ ам са варзни зуран къене Мединада амукьна.
Алкьвадар Гьасан
Шамилалай кьулухъ девирдин арифдар Алкьвадар Гьасан
ХIХ асирдин кьвед лагьай паюна ва ХХ асирдин сифте кьилера Дагъустанда машгьур ксарикай сад алим, шаир ва арифдар Алкьвадар Гьасан хьана
Сифте йикъарилай эгечIна Исламдин руьгьда аваз эдеб-ахлакьдин тербия ганвай ам, Дагъустанда диндин хиле вичелай кьулухъ еке гел тунвай, тарихдай, ахлакьдай ва са жерге маса илимрай кIвалахар бажармишнавай шейх Мугьаммад Ярагъвидин хтул я.
