Имам аль-Байгьакъи – зурба мугьаддис ва суфийрин сухта
Вич аль-Байгьакъи яз машгьур хьайи, Абубакр Агьмад ибн аль- Гьусейн ибн Али ибн Абдулла ибн Муса аль-Хусравжирди аль-Хурасани Гьижрадин Ша’бан вацра Хорасанда, аль-Байгьакъ райондин аль-Хусравжирди лугьудай хуьре дидедиз хьана. Байгьакъ гилан Иранда авай Нейсабур (Нишапур) лугьудай шегьердивай яргъа тушиз авай.
Аль-Байгьакъи гъвечIи чIавалай илимрихъ галаз таниш хьана. Аял вахтара ада илимар вичин хайи шегьер тир Хусравжирда чириз гатIумна. Жаван хьайила, ам Байгьакъдиз атана гьанин алимривай чирвилер къачуз хьана.
Ахпа гьа вахтунда илимдин меркезрикай сад тир Нейсабурдиз рекье гьатна. Лугьузвайвал, машгьур алим ХатIиб аль-Багъдади, чирвилерин суракьда рекьиз экъечIдалди, меслят ийиз вичин муаллимдин патав атана. Адаз вич гьиниз фин лазим ятIа – Египетдиз ва я Нейсабурдиз – чириз кIанзавай.
Муаллимдини адаз лагьана: «Эгер вун Египетдиз фейитIа, аниз вун са кас акун патал физва. Эгер ам чкадал тахьайтIа, ви чалишмишвилер бада фида. Эгер вун Нейсабурдиз рекье гьатайтIа, ана гзаф зурба алимар ава, эгер ваз сад гьат тавуртIа, масабурун патав физ жеда….». 15 йисан яшда аваз Байгьакъиди Нейсабурда чIехи алим аль-Гьакимавай тарсар къачуз башламишна. Ам вичин тIвар вири Исламдин алемда чкIанвай кьудкъад йис хьанвай яшлу итим тир. Дуьньядин гьар са пипIяй и зурба алимдивай тарсар къачун патал инсанар къведай. Анжах виридалайни алакьунар авайбурукай адан сухтаяр жезвай. Вичин жегьилвилизни килиг тавуна Байгьакъидикай адан виридалайни хъсан сухтайрикай сад хьана. Алимдин патав хьайи вад йисан къене ада амайбурувай чпин уьмуьрда къачуз тахьай хьтин чирвилер къачуна. Гуьгъуьнилай ада вичин ктабра аль-Гьакималай атанвай гзаф гьадисар гъанай. Нейсабурдин алимривай илим къачурдалай гуьгъуьниз, чирвилер къачун патал, Байгьакъиди гзаф шегьеррилай цIар илитIна. Ам Персиядинни Иракдин шегьерриз фена. Халифатдин меркез тир Багъдаддин алим- ривай тарсар къачуна. Меккедани Мединада чирвилерин гуьгъуьна хьана. Къанни цIуд йисан муддатда Исламдин машгьур алимривай чирвилер къачун патал дуьнья тирвал къекъвейдалай гуьгъуьниз ам элкъвена Байгьакъдиз хквезва ва гьана сухтайриз тарсар гунал ва ктабар кхьинал машгъул жезва.
Аль-Байгьакъидиз тарсар гайи алимар Адаз тарсар гайибурун арада гьа вахтунин зурба алимар хьана. Абурукай гьадисдин рекьяй машгьур алим аль-Гьакиман, гьа вахтунда тIварван авай факъигь аль-Марузийдин, акъидайрин зурба алим Ибн Фуракьан, суфийрин шейх Абу Мугьаммад Абдулла ибн Юсуф аль-Асбагьанидин ва Абу Абдуррагьман ас-Суламидин тIварар кьаз жеда. Абурувай ада неинки тек са диндин, гьакIни руьгьдин тербияни къачуна. Са гъвечIи макъалада абурукай галай-галайвал ахъайиз мумкинвал авач. Гьаниз килигна, абурукай са бязибурун таржумагьал агъадихъ гъида. Аль-Гьаким (гьижрадин 321-405 - йисар). Адан вахтунда гьадисдин илимдай адахъ галаз гекъигиз жедай са касни хьанач. Адан муаллимрин кьадар агъзурдив агакьзава. И карди илим къачунин рекье адан гьакъисагъвилин гьакъиндай шагьидвалзава. Байгьакъиди адавай чирвилер вичин 15 йис хьайила къачуз башламишна ва гьа и кар вад йисан къене, адан муаллим эхиратдиз мугьман жедалди, давам хьана. Абу Абдуррагьман ас-Суллами (гьижрадин 325–412- йисар). Гьакима адакай икI лагьана: «Эгер Абу Абдуррагьман Аллагьдин будулайрикай (Аллагьди хкянавай ксарикай) сад туштIа, и чилел Аллагьдин валияр авач». Лугьузвайвал, ада кхьей ктабрин кьадар агъзур томдилай гзаф хьана. Гьайиф хьи, чал адан лап тIимил ктабар агакьна. Абурун арада Къуръандин баяндикай (тафсир) ва машгьур суфийрин уьмуьрдикай кхьенвай ктабар ава. Абу атI-ТIаййиб ас-Салюки (гьижрадин 404-йисуз рагьметдиз фена). Вичихъ авай чирвилериз килигна, адаз «Исламдин чирагъ» тIвар ганвай. Са бязи алимри ам IV- асирда дин цIийи хъувурбурукай яз гьисабзава. Байгьакъидин эсерар Аль-Байгьакъиди чирвилерин жуьреба-жуьре рекьерай гзаф ктабар кхьена. Адаз гьадисрикай, фикъгьдай, Пайгъамбардин уьмуьрдикай, акъидадикай ва халисан фекьивиликай кхьенвай гзаф ктабар ава. Чал абурукай яхцIурни цIуд кьван ктаб агакьнава. Ингье абурукай са бязибур: «Сунан алк убра» - аль-Байгъакъидин виридалайни машгьур ктабрикай сад я. И ктаб, са шакни алачиз, гьадисрин тIварван авай ва менфятлу цIуд кIватIалдик кутаз жеда. Исламдин алимри и ктабдиз еке къимет гузва. Лугьузвайвал, гьеле аль-Байгъакъидал вичел чан аламаз, тIварван авай алим Абу Мугьаммад аль-Джувайниди а ктаб жагъурун патал еке такьатар серфна. Гзаф зурба алимри лугьузвайвал, гьадисдин рекьяй и ктабдихъ галаз гекъигиз жедайди хьанач. «Аз Зугьду-ль Кабир». И ктаб халисан фекьивиликайни Аллагьдихъай кичIе хьуникай я. Ада Аллагьдин Пайгъамбарди, адан женгинин юлдашри, шариатдин алимри, шейхери халисан фекьивиликай лагьанвай гафар гьатнава. Гзаф хийирлу ктаб я, иллаки инсанар дуьньядин девлетрал машгъул тир, девирда. «Манакъибу аш -Шафии». И ктаб имам аш-Шафиидин таржумагьалдиз талукьарнава. И ктабда зурба алимдикай, адан лайихлувилерикай, чирвилерикай, гьахълувиликай малуматар ганва. Мусурманриз, иллаки Шафии мазгьабдал амал ийизвайбуруз, ам кIелун чарасуз я. И ктабдал бегьемдиз акъвазна кIан жезва, вучиз лагьайтIа чи девирда дуьз рекьелай алатнавайбуру адай кьилди чIуквар къачуз мусурманар чпин диндилай алудиз чалишмиш жезва. Аш-Шафиидин ктабдай са бязи чIуквар гъиз, абуруз алим суфизмдиз акси тирди къалуриз кIанзава. Ингье аль-Байгьакъиди а ктабда гъизва: «Эгер са касди суфийвилиз кьил янаватIа, чаз ам югъ нисини жедалди кьил-кьилелай алатнаваз жагъида». Сад лагьайди, а рекьелай алатнавайбуру аль-Байгьакъиди аш-Шафиидин и гафариз ганвай баянар гьич садрани гъизвач. Имам аш-Шафии аль-Байгьакъидилай гъейри мад низ хъсандиз чизвай? Эгер имам аш-Шафии суфизмдиз акси тиртIа, са шакни алачиз, аль- Байгьакъини адаз акси жедай.
Винидихъ гъанвай аш-Шафиидин гафарин гьакъиндай аль- Байгьакъиди вуч лугьузватIа ша чун килигин: «За лугьузва хьи, адан (аш-Шафиидин) фикирда, а гафар кхьидайла, суфизм кьабулна, анжах адан гьакъикъи макьсаддикай хабар авачирбур ава. Абуру кIвалахдикай кьил къакъудзава ва чпин месэлаяр маса мусурманрин хиве твазва, чпин везифаяр кьилиз акъудзавач, чирвилер къачузвач ва дуьз тегьерда ибадатдал машгъул жезвач. Ахьтин суфийриз аш- Шафииди ихьтин къимет ганва: «Суфийдикай суфий жедач, эгер ада кагьулвал, кьадарсуз тIуьн, гзаф ксун ва чинин кIевивал тавуртIа». Инал ада ихьтин хесетар квай суфийриз туьгьмет ийизва. Халисан, рикIин сидкьидай Аллагьдик умуд кутунвай, шариатдал амал ийизвай суфийрикай рахайтIа, ада, вичи лугьузвайвал, абурухъ галаз дуствал хуьзвай ва абурукай адаз еке хийир авай». Эгер гьахъ кIан ятIа, вучиз а дуьз рекьелай алатнавайбуру аль- Байгьакъидин баянар ва имам аш- Шафииди суфийрихъ галаз дуствал хвейиди тестикьарзавай гафар гъизвач? Кьвед лагьайдини, аль- Байгъакъиди аш-Шафиидин и гафар чал нелай агакьнаватIа, гьадаз чна фикир гузвач. Бес абур чеб суфияр тир Абдурагьман ас- Суламидилайни ва аль-Гьакималай атанвачни? Абурукай сад - Абдурагьман ас-Суламигьатта суфийрин шейхни тир. Эгер суфияр ахмакьар, нефсер къатибур ва гьа икI мад тиртIа, суфияр тир гьа аль- Байгъакъидикай, аль-Гьакимакай, гьакIни чеб суфияр яз хьайи Исламдин зурба алимрикай Агьлю-сунна- дин имамар гьикI хьана? Аль-Байгьакъи пудкъанни цIуд йисалай пара яшамиш хьана ва гьижрадин 458- йисан Джумада-ль- уля вацран 10-йикъуз и дуьньядилай фена. Аль-Байгьакъда ферикъат авунва.
